वाराणसी, जसलाई काशी वा बनारस पनि भन्ने गरिन्छ । यो भारतको उत्तर प्रदेश राज्यमा गङ्गा नदीको किनारमा अवस्थित एक पौराणिक र ऐतिहासिक शहर हो । यो सहरलाई मानव सभ्यताको एक अद्वितीय प्रतीकको रुपमा हेरिन्छ । जहाँ धर्म, दर्शन, संगीत, कला, साहित्य, पर्यटन र व्यापारले हजारौं वर्षदेखि संगै पाइला चालिरहेका छन् । हिन्दू धर्मका अनुयायीहरूका लागि यो सहर “अविमुक्त क्षेत्र” अर्थात् भगवान शिवद्वारा बनाइएको र कहिल्यै नत्यागिने ठाउँ हो भन्ने विश्वास रहिआएको छ । तर वाराणसी केवल हिन्दूहरूका लागि मात्र होइन, बौद्ध र जैन धर्मका अनुयायीहरूका लागि पनि अत्यन्तै महत्वपूर्ण तीर्थस्थल हो ।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमिः समयभन्दा पुरानो शहर
वाराणसी संसारकै सबैभन्दा पुराना लगातार बसोबास भएका शहरहरूमध्ये एक हो । यस शहरको उत्पत्ति झन्डै ३००० वर्ष पहिलेको मानिन्छ, तर हिन्दू परम्पराअनुसार यो शहर ५००० वर्ष पुरानो छ र भगवान शिवले स्वयं स्थापना गरेका थिए भन्ने किवदन्ती रहेको छ । स्कन्द पुराण, महाभारत, रामायण, र ऋग्वेदमा वाराणसीको उल्लेख भेटिन्छ । यहाँको इतिहासमा काशी नरेशको सशक्त भूमिका रहिआएको छ, जसले शहरको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानलाई जोगाउँदै आएका छन् ।
प्रसिद्ध चिनियाँ तीर्थयात्री ह्वेनसाङले सन् ६३५ मा वाराणसी भ्रमण गरेर यसलाई धार्मिक र शैक्षिक गतिविधिको केन्द्र भनेर उल्लेख गरेका थिए । मुगल, मराठा र अंग्रेज शासनको उतारचढावबीच पनि यो शहरले आफ्नो मौलिक पहिचान गुमाएको छैन ।
धार्मिक महत्त्वः श्रद्धा र आत्मिक शुद्धिको केन्द्र
वाराणसी हिन्दू धर्मको सप्तपुरीमध्ये एक हो—ती सात पवित्र शहरहरू जुन मोक्ष प्राप्तिको मार्ग मानिन्छ । गङ्गा नदी, जसलाई हिन्दू धर्ममा देवीको रूपमा पूजा गरिन्छ, यहाँको आध्यात्मिक केन्द्र हो । गङ्गा नदीको किनारमा ८३ ओटा घाटहरु फैलिएका छन्, जसमा दशाश्वमेध घाट, मणिकर्णिका घाट (मुख्य दाहसंस्कार घाट) र अस्सी घाट प्रसिद्ध छन् ।
काशी विश्वनाथ मन्दिर भगवान शिवका १२ ज्योतिर्लिङ्गमध्ये एक हो, जुन वाराणसीको सबैभन्दा पवित्र मन्दिर मानिन्छ । साथै, संकठ मोचन हनुमान मन्दिर, दुर्गा मन्दिर, तुलसी मानस मन्दिर जस्ता स्थलहरूले वाराणसीलाई धार्मिक नगर बनाउँछन् ।
बौद्ध धर्मका संस्थापक गौतम बुद्धले सारनाथमा आफ्नो पहिलो उपदेश दिएका थिए, जुन वाराणसी नजिकै अवस्थित छ । सारनाथमा धमेख स्तूप, प्राचीन विहारका भग्नावशेषहरू र विभिन्न बौद्ध सम्प्रदायका मठहरू छन् । यसले वाराणसीलाई बौद्ध तीर्थस्थलको रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण बनाउँछ ।
सांस्कृतिक गहिराइः संगीत, साहित्य र दर्शनको स्रोत
वाराणसी भारतको सांस्कृतिक मुटु हो भन्दा पनि फरक नपर्ला । यहाँ हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीतको बनारस घराना जन्मिएको हो । पण्डित रवि शंकर, उस्ताद बिस्मिल्ला खान, गिरिजा देवी, पण्डित हरिप्रसाद चौरसिया लगायतका महान संगीत साधकहरू यहीँ जन्मिए वा यहीँ बसे । साहित्यको क्षेत्रमा वाराणसीले भारतलाई मुन्शी प्रेमचन्द, जयशंकर प्रसाद, आचार्य रामचन्द्र शुक्ल, कबीर, रविदास, वल्लभाचार्य र तुलसीदास जस्ता रत्नहरू दिएको छ ।
खासगरी तुलसीदासद्वारा रचित “रामचरितमानस” वाराणसीमै लेखिएको हो, जुन हिन्दू धर्मको सर्वाधिक लोकप्रिय ग्रन्थ हो । वाराणसीका बासिन्दाहरू प्रायः भोजपुरी भाषा बोल्छन्, जसले सांस्कृतिक भावनालाई झनै जीवन्त बनाएको छ ।
शिक्षा र ज्ञानको केन्द्र
वाराणसी सधैं शिक्षा र दर्शनको केन्द्र रहँदै आएको छ । यहाँ भारतकै प्रमुख शैक्षिक संस्था बनारस हिन्दू विश्वविद्यालय (BHU) अवस्थित छ, जसको स्थापना पण्डित मदन मोहन मालवीयले १९१६ मा गरेका थिए । यस विश्वविद्यालयले संस्कृत, दर्शन, आयुर्वेद, कला, साहित्य र विज्ञानका क्षेत्रमा गहिरो योगदान दिएको छ ।
साथै, सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय, महात्मा गांधी काशी विद्यापीठ र सेंट्रल इन्स्टिच्युट अफ हाइयर टिबेटियन स्टडीज जस्ता संस्थाहरूले वाराणसीलाई शैक्षिक दृष्टिले थप समृद्ध बनाएका छन् ।
पर्यटन र आकर्षणः अध्यात्म र ऐतिहासिकता मिसिएको अनुभव
वाराणसी हरेक वर्ष लाखौं तीर्थयात्री र पर्यटकलाई आकर्षित गर्छ । गङ्गा आरती हेर्नको लागि दशाश्वमेध घाटमा भेला हुने भीड, घाटमा स्नान गर्ने श्रद्धालुहरू, साँघुरा गल्लीहरूमा पाइने प्रसाद र फूलको गन्धले पर्यटकलाई अध्यात्मिक अनुभव प्रदान गर्छ ।
घूम्ने स्थलहरूमा काशी विश्वनाथ मन्दिर, अस्सी घाट, मणिकर्णिका घाट, भारत माता मन्दिर, सारनाथ, रामनगर दरबार, बनारसको गलीहरू, तांबे र पित्तलका सामाग्री बनाउने ठाउँहरू, बनारसी साडी बुनाइ केन्द्र आदि समावेश छन् । यहाँका प्रसिद्ध पर्वहरू महाशिवरात्रि, गङ्गा महोत्सव, भारत मिलाप र ध्रुपद महोत्सवले सांस्कृतिक र धार्मिक पर्यटनलाई झनै बढावा दिएका छन् ।
आर्थिक आयामः बनारसी साडीदेखि पर्यटनसम्म
वाराणसीको अर्थतन्त्र परम्परागत उद्योग, व्यापार र पर्यटनमा आधारित छ । यहाँ बनाइने बनारसी साडी विश्वप्रसिद्ध छ, जुन चाँदी–सुन धागोको बुट्टे काम, रेशमी कपडाको नाजुकता र कलात्मकता भएको वस्त्र हो । यी साडीहरू भारतभर र विदेशमा समेत निर्यात गरिन्छ । भदोहीको कालीन उद्योग, हातीदाँतका सामाग्री, सिसा चुरा, ताम्रशिल्प, अत्तर र हस्तकलाका अन्य उत्पादनहरूले पनि आर्थिक गतिविधिमा योगदान पु¥याएका छन् ।
साथै, होटल, यातायात, गाइड सेवा, धार्मिक सामग्री बेच्ने पसल र अन्य पर्यटनसम्बन्धी व्यवसायहरूले ठूलो रोजगार सिर्जना गरेका छन् । लाल बहादुर शास्त्री अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल तथा रेलमार्ग र सडक सञ्जालले शहरलाई भारतका सबै प्रमुख भागहरूसँग जोडेको छ ।
सामाजिक र आधुनिक समायोजन
हालको समयमा वाराणसीले धार्मिक र परम्परागत पक्षलाई सम्हाल्दै आधुनिकता तर्फ पनि पाइला चालिरहेको छ। यहाँको बाहिरी शहर योजनाबद्ध ढंगले विकास हुँदैछ । डिजिटल प्रविधि, स्मार्ट सिटी योजना, र हरित पूर्वाधार निर्माणतर्फ सरकार सक्रिय छ ।
तर यद्यपि धार्मिक भावना बलियो रहे पनि, सांप्रदायिक सद्भाव र पुरातन सम्पदाको संरक्षण चुनौती पनि बनेको छ । ज्ञानवापी मस्जिद क्षेत्रको विवाद, पर्यावरण प्रदूषण (गङ्गा नदी प्रदूषण), र अत्यधिक भीडजस्ता समस्याले वाराणसीलाई दीर्घकालीन योजना आवश्यक बनाएको छ ।
वाराणसी एउटा यस्तो शहर हो, जसले आत्मा र शरीर दुवैलाई छोएको अनुभूति दिन्छ । यो केवल एक धार्मिक केन्द्र मात्र होइन, संस्कृतिको गर्भगृह, ज्ञानको स्रोत, पर्यटनको आकर्षण र व्यापारको थलो पनि हो । वाराणसीले देखाउँछ कि कसरी परम्परा र आधुनिकता, अध्यात्म र व्यापार, संगीत र साहित्य, शिक्षा र पर्यटन एकै ठाउँमा सँगै जीवन्त रहन सक्छन् ।
फोटोहरु
(राधिका ढकालले बनारस घुम्ने क्रममा वारानसीका स्थानीय र काशिघाटमा भएका पुजारीसंगको कुराकानीमा आधारित लेख)
Comments are closed.