जुन १ तारिखमा विश्वभर ’विश्व दुग्ध दिवस २०२५’ भव्यताका साथ मनाइँदैछ । यस वर्षको नारा ‘दूधको खपत बढाऔं, अर्थतन्त्र सबल बनाऔं’ रहेको छ, जसले दूधको उपभोगले व्यक्तिगत पोषण सुधार मात्र नभई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई समेत कसरी बलियो बनाउँछ भन्ने सन्देश दिन्छ । नेपालमा पनि यो दिवसलाई विशेष महत्वका साथ मनाइँदैछ, जसले देशको दुग्ध क्षेत्रको वर्तमान अवस्था, यसको महत्व, योगदान र भविष्यका सम्भावनाहरूमाथि गहिरो विश्लेषण गर्ने अवसर प्रदान गरेको छ ।
नेपालको अर्थतन्त्रमा दुग्ध क्षेत्रको योगदान
नेपालको कृषि क्षेत्रको दोस्रो ठूलो उपक्षेत्रका रूपमा दुग्ध उद्योगले राष्ट्रिय कूल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी) मा कृषि क्षेत्रको योगदानको करिब ८.५ प्रतिशत र पशुपन्छी क्षेत्रको कूल गार्हस्थ्य उत्पादनमा करिब ६३.५ प्रतिशत योगदान पु¥याउँछ । (यो तथ्यांक स्रोत अनुसार थोरै फरक हुन सक्छ, तर कृषिमा यसको भूमिका प्रमुख छ) । यो क्षेत्रले प्रत्यक्ष रूपमा ५ लाखभन्दा बढी किसान परिवारलाई रोजगारी प्रदान गरेको छ भने १,७५० भन्दा बढी प्राथमिक दूध उत्पादक सहकारीहरूलाई माध्यमिक रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गरेको छ । नेपालमा हाल करिब २३ लाख दुधालु गाई र ३६ लाख दुधालु भैंसी रहेको अनुमान छ, जसले ग्रामीण अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा काम गरेका छन् । लाखौं ग्रामीण किसानको जीविकोपार्जनसँग जोडिएको यो क्षेत्रले ग्रामीण खाद्य सुरक्षा र पोषणमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । पछिल्लो आर्थिक सर्वेक्षण अनुसार, दूध उत्पादनमा वार्षिक करिब ३–४% को वृद्धिदर रहेको छ ।
राष्ट्रिय दुग्ध विकास बोर्डका कार्यकारी निर्देशक डा. राजेन्द्र प्रसाद यादवका अनुसार, नेपाल दूध उत्पादनमा आत्मनिर्भर हुने चरणमा छ । “हाल वार्षिक २६ लाख मेट्रिकटन दूध उत्पादन हुन्छ । यो उत्पादन विगत एक दशकमा उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको हो। यसमध्ये १७ प्रतिशत औपचारिक क्षेत्रमा (प्रशोधित), ३७ प्रतिशत अनौपचारिक क्षेत्रमा (स्थानीय डेरी, होटल, चिया पसल) र ५० प्रतिशत घरमै खपत हुन्छ,“ डा. यादवले बताए । यो तथ्यांकले नेपाल दूध उत्पादनमा निकै अगाडि बढिसकेको देखाउँछ । वार्षिक करिब ३ अर्ब रुपैयाँ बराबरको आयात प्रतिस्थापन गरेको अनुमान छ र विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा सकारात्मक प्रभाव पारेको छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा नेपाली दुग्ध पदार्थको बढ्दो उपस्थिति
नेपालको दुग्ध क्षेत्र आन्तरिक माग पूरा गर्नुका साथै अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा पनि आफ्नो उपस्थिति जनाउँदैछ । डा. यादवका अनुसार, “हाल वार्षिक ५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको दुग्ध पदार्थ निर्यात हुँदै आइरहेको तथ्यांक छ । छुर्पी, चिज, घ्यु र बटर १७ देशमा निर्यात भइरहेको छ, जसमा जापान, अमेरिका, भारत, युरोप लगायतका देशहरू पर्दछन् । यो सकारात्मक संकेतले नेपाली दुग्धजन्य उत्पादनको गुणस्तर र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा यसको माग बढ्दै गएको पुष्टि गर्छ ।
दूधः एक पूर्ण आहार र यसको पोषण महत्व
दूधलाई प्रकृतिले दिएको एक पूर्ण आहार मानिन्छ । यसमा क्याल्सियम, प्रोटिन, भिटामिन डी, भिटामिन बी१२, पोटासियम र फस्फोरस जस्ता महत्वपूर्ण पौष्टिक तत्वहरू पाइन्छन् । एक गिलास (२५० मिलिलिटर) दूधले दैनिक क्याल्सियम आवश्यकताको करिब ३०%, प्रोटिनको १५% र भिटामिन डी को २५% सम्म पूर्ति गर्न सक्छ । यी तत्वहरूले हड्डी र दाँतलाई बलियो बनाउन, मांसपेशीको विकास गर्न, र समग्र शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यलाई सुदृढ पार्न मद्दत गर्छन् । बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्म सबै उमेर समूहका लागि दूध एक अपरिहार्य पौष्टिक आहार हो ।
डिडिसीका प्रवक्ता नीलकण्ठ गौतमका अनुसार, “ डिडिसीले दैनिक करिब २ देखि ३ लाख लिटर दूध संकलन तथा प्रशोधन गर्दै आएको छ र यसका देशभरि दर्जनौं संकलन केन्द्र तथा बिक्री केन्द्रहरू रहेका छन् ।
डिडिसीले निजी क्षेत्रलाई प्रतिस्पर्धी मात्र नभई दुग्ध क्षेत्रको विकासका सहयात्रीका रूपमा हेर्छ । निजी क्षेत्रमा हाल साना, मझौला तथा ठूला गरी करिब २०० भन्दा बढी डेरी उद्योगहरू सञ्चालित छन्, जसले बजारको ठूलो हिस्सा ओगटेका छन् र नयाँ उत्पादन तथा प्रविधि भित्र्याउन सक्रिय छन् । प्रतिस्पर्धाले सबैलाई गुणस्तर सुधार गर्न र उपभोक्तामैत्री बन्न प्रेरित गर्ने उनको भनाइ छ, जुन सकारात्मक पक्ष हो ।
नेपालको दुग्ध क्षेत्रको मेरुदण्ड भनेका किसानहरू नै हुन् । उनीहरूको अथक परिश्रमले नै दैनिक लाखौं लिटर दूध उत्पादन भइरहेको छ । औसतमा किसानहरूले प्रतिलिटर दूधको रु. ६० देखि रु. ७५ सम्म (गुणस्तर, फ्याट तथा एस.एन.एफ. प्रतिशतका आधारमा) प्राप्त गर्दछन्, यद्यपि यो क्षेत्र, मौसम र संकलन केन्द्र अनुसार फरक पर्न सक्छ । किसानहरूलाई उचित मूल्य दिलाउन, उनीहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्न र समग्र दुग्ध क्षेत्रलाई व्यवस्थित बनाउन नेपाल डेरी एसोसिएसन सक्रिय रहेको देखिन्छ ।
‘मिल्की वे प्रोग्राम’
विश्व दुग्ध दिवस २०२५ को नारा ’दूधको खपत बढाऔं, अर्थतन्त्र सबल बनाऔं’ ले नेपालको दुग्ध क्षेत्रको उज्ज्वल भविष्यको परिकल्पना गरेको छ । दूध उत्पादनमा आत्मनिर्भरता, निर्यातको विस्तार, र गुणस्तरमा निरन्तर सुधारले नेपाली दुग्ध क्षेत्रलाई अझ सशक्त बनाउँदै राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा यसको योगदानलाई बढाउनेछ । यसका लागि किसान, सहकारी, प्रशोधन उद्योगी, सरकार र उपभोक्ता सबैको सहकार्य अपरिहार्य छ । दूधको खपत बढाउनु भनेको केवल पोषण सुधार मात्र नभई ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई गतिशील बनाउनु पनि हो ।
विशेषज्ञहरूको भनाइमा नेपालको दुग्ध क्षेत्र आर्थिक विकास, ग्रामीण रोजगारी, पोषण र निर्यातमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ ।
यद्यपि, नेपालमा प्रति व्यक्ति औसत दूध उपलब्धता १४२.४७ ग्राम प्रतिदिन छ, जुन विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) को सिफारिस २५० ग्राम प्रतिदिनको आधा मात्र हो । अर्थात्, प्रति व्यक्ति दैनिक १०७.५३ ग्राम दूध अपुग छ । यो खाडल पुर्न वार्षिक करिब १२ लाख मेट्रिक टन अतिरिक्त दूध उत्पादन आवश्यक पर्छ । यसका कारण, दुग्ध उत्पादनमा वृद्धि र गुणस्तरीय दूधको आपूर्ति आवश्यक छ । यो चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न, हाइफर इन्टरनेशनल र नेपाल सरकारको सहकार्यमा ’मिल्की वे प्रोग्राम’ सञ्चालनमा छ, जसले कृषकहरूको आम्दानी वृद्धि र दूधको गुणस्तर सुधारमा ध्यान केन्द्रित गरेको छ । यो कार्यक्रमले आगामी ५ वर्षमा करिब ५०,००० किसान परिवारलाई समेट्ने र दूध उत्पादनमा थप १५% वृद्धि गर्ने लक्ष्य राखेको छ । साथै, पशु नश्ल सुधार, गुणस्तरीय घाँस तथा दानाको सहज उपलब्धता, आधुनिक पशुपालन प्रविधिमा लगानी, र दूध संकलन तथा प्रशोधन पूर्वाधार विकास जस्ता पक्षमा ध्यान दिनु जरुरी छ ।
विश्व दूध दिवसको अवसरमा आयोजकहरूले दुग्ध क्षेत्रका अवसर र चुनौतीहरूबारे जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने, नीतिगत सुधारका लागि दबाब सिर्जना गर्ने तथा उपभोक्तालाई गुणस्तरीय दूधतर्फ आकर्षित गर्ने अपेक्षा गरिएको छ ।
Comments are closed.